KSIĘGI STANU CYWILNEGO

GMINY ŻYDOWSKIEJ w WIELKICH OCZACH

WSTĘP

Jak informuje Jerzy Michalewicz w swej książce „Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej” (Kraków: Uniwersytet Jagielloński, Instytut Historii 1995) żydowska gmina wyznaniowa w Wielkich Oczach prowadziła księgi stanu cywilnego począwszy od czasów zaboru austriackiego, zgodnie z nakazem ówczesnych władz. Nakaz ten był zawarty w uniwersale cesarza Józefa z 20 lutego 1784, określającym ogólne zasady prowadzenia ksiąg metrykalnych (chrztów, małżeństw, zgonów) wszystkich wyznań z zaznaczeniem, że „Żydzi powinni także prowadzić trojakie rejestry z przepisanymi rubrykami, z małą zmianą z powodu ich religijnego wyznania” (chodzi o obrzezanie bądź nadanie imienia zamiast chrztu).

Kolejny patent urządzający żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji, wydany 7 maja 1789, nałożył obowiązek prowadzenia ksiąg ludności wyznania mojżeszowego właśnie na te gminy. Początkowo do prowadzenia ksiąg urodzin, zgonów i małżeństw był zobowiązany rabin każdej gminy. Dopiero na mocy ustawy z 10 lipca 1868 ustanowiono w każdej gminie specjalnie zaprzysiężonego urzędnika – ‘metrykanta’, na którym spoczął obowiązek prowadzenia ksiąg. W roku 1875 rozpoczęto wprowadzanie pojęcia żydowskiej gminy metrykalnej, która obszarowo pokrywała się najczęściej z gminą wyznaniową. W całej Galicji utworzono 261 takich gmin, przy czym liczba ta ulegała w kolejnych latach niewielkim zmianom.

---

KSIĘGI STANU CYWILNEGO A GMINY METRYKALNE

Gmina metrykalna Wielkie Oczy leżała w całości na terenie powiatu Jaworów i pokrywała się z gminą wyznaniową. W r. 1870 liczyła ona 969 Żydów i obejmowała następujące miejscowości: Boża Wola, Budomierz, Drohomyśl, Hruszów, Kłonice, Skolin, Szczepłoty, Świdnica, Wielkie Oczy, Wilcza Góra, Wulka Żmijowska i Żmijowiska.

W dniu 24 kwietnia 1896 Namiestnik Galicji wydał obwieszczenie, zgodnie z którym z dniem 1 lipca 1896 do obszaru okręgu metrykalnego Wielkie Oczy zostały włączone także trzy miejscowości położone na zachód od Wielkich Oczu: Fehlbach (obecnie Potok Jaworowski), Kobylnica Ruska z Kamieniskiem i Rutyskiem oraz Kobylnica Wołoska z Hryckową, Mielnikami, Szczeblami i Pidłozami. Miejscowości te należały przedtem do okręgu metrykalnego Lubaczów. W roku 1900 gmina wyznaniowa i metrykalna Wielkie Oczy liczyła w nowych granicach 1449 osób narodowości żydowskiej.

---

LOSY WIELKOOCKICH KSIĄG METRYKALNYCH

Według posiadanych obecnie wiadomości można wyróżnić 11 tomów ksiąg stanu cywilnego, które były prowadzone przez wielkoocką gminę. Najstarsza księga (tom 0) znajdowała się w r. 1939 w archiwum we Lwowie, a pozostałe 10 (tomy od I do X) w Wielkich Oczach. Wraz z wysiedleniem wielkoockich Żydów w czerwcu 1942 do Krakowca i Jaworowa, księgi te zostały decyzją miejscowego Judenratu zabrane i przeniesione wraz z wysiedleńcami. Potwierdzają to dwa pisma Józefa Smutka, wójta Wielkich Oczu, adresowane do niemieckiego starosty powiatu ziemskiego Lwów oznaczone IV.24/2/42 i IV.24/9/42 i datowane odpowiednio 2.11.1942 i 10.12.1942 („...informuje się, że wszystkie księgi metrykalne i inne dokumenty genealogiczne dotyczące gminy żydowskiej, zarząd Judenratu zabrał ze sobą w trakcie przesiedlenia Żydów do Jaworowa.”).

Burmistrz Jaworowa poinformował tegoż starostę pismem 383/34/24 z 20.11.1942, że „wszystkie księgi metrykalne żydowskiej ludności Jaworowa zostały zabezpieczone w urzędzie gminy Jaworów” dodając jednocześnie, że „nie mamy żadnej możliwości dostarczenia tychże do Lwowa.” Co dla nas istotne, w załączniku do tego pisma wyszczególnionych jest, obok ‘zabezpieczonych’ ksiąg jaworowskich, także pięć ksiąg wielkoockich. Wynika z tego, że w trakcie wysiedlania i wygnania do gett w Krakowcu i Jaworowie, bądź już w samym Jaworowie, pięć spośród 10 przechowywanych w Wielkich Oczach ksiąg zaginęło. W piśmie burmistrza Jaworowa wyszczególniono następujące księgi:

Księgi urodzeń:

Tom I lata 1843 – 1874

Tom IV lata 1877 – 1890

Tom VII lata 1891 – 1902

Księgi ślubów:

Tom VIII lata 1893 – 1934

Księgi zgonów:

Tom X lata 1903 – 1935

Później jednak znalazł się sposób na dostarczenie wyżej wymienionych ksiąg z Jaworowa do Lwowa, gdyż 23 sierpnia 1943 starosta powiatu ziemskiego Lwów przesłał samochodem ciężarowym do wydziału spraw wewnętrznych przy gubernatorze Dystryktu Galicja pięć skrzyń oznaczonych literami A, B, C, D i E, zawierających księgi metrykalne z całego powiatu. Do skrzyń załączone było pismo J.BuF.1007-3408/43, wraz ze szczegółową specyfikacją przesłanych ksiąg. Według listy skrzynia D zawierała następujące księgi wielkoockie:

Księgi urodzeń:

1) 1843 – 1874 (wraz z księgą zgonów)

2) 1891 – 1902

Księgi ślubów:

1) 1893 – 1934

Księgi zgonów:

1) 1903 – 1938

Przy porównaniu listy sporządzonej w listopadzie 1942 w Jaworowie z listą lwowską z sierpnia 1943 nasuwają się następujące uwagi:

§ księga urodzeń z lat 1843 – 1874 (Tom I) obejmuje także zgony z tych lat.

§ księga urodzeń z lat 1877 – 1890 (Tom IV) z niewiadomych powodów nie została ujęta w spisie z sierpnia 1943;

§ według danych z sierpnia 1943 Tom X obejmuje zgony do 1938, a nie tylko do 1935.

---

OBECNE MIEJSCA PRZECHOWYWANIA KSIĄG

Księgi metrykalne żydowskiej wielkoockiej gminy wyznaniowej są obecnie przechowywane w trzech różnych miejscach:

MIEJSCE PRZECHOWYWANIA	KSIĘGI
Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa (AGAD) ul. Długa 7 00-263 Warszawa tel.: 022-831-54-91 fax: 022-831-16-08	Tom 0 * Urodzenia: 1791-1843; sygn.1/300/0/-/2378 * Zgony: 1822-1843; sygn.1/300/0/-/2378 Tom I * Urodzenia: 1843-1874; sygn.1/300/0/-/1481 * Zgony: 1843-1874, sygn.1/300/0/-/1481 Tom II * Śluby: 1861-1876; sygn.1/300/0/-/376
Archiwum Państwowe w Przemyślu, Przemyśl (APP) ul. Lelewela 4 37-700 Przemyśl tel.: 016-670-35-38 fax: 016-670-76-34	Tom IV * Urodzenia: 1877-1890; sygn. 56/1729/0 Tom VII * Urodzenia: 1891-1902; sygn. 56/1729/0 Tom VIII * Śluby 1893-1934; sygn. sygn. 56/1729/0
Urząd Stanu Cywilnego, Wielkie Oczy (USC) ul.Leśna 2 37-627 Wielkie Oczy tel.: 016-631-01-26 fax: 016-631-01-92	Tom X * Zgony 1903-1938

Graficzne zestawienie zachowanych żydowskich ksiąg metrykalnych Wielkich Oczu zamieszczone jest w poniższej tabeli:

	t. 0								t. I						t. IV			t. VII
												t. II							t. VIII
					t. 0			t. I												t. X
	AGAD															APP				APP/USC				USC
1790		1800	1810	1820		1830	1840			1850	1860		1870	1880			1890		1900		1910	1920	1930		1940

- księgi urodzin

- księgi ślubów

- księgi zgonów

- miejsce przechowywania

---

Poniższa tabela opisuje status poszczególnych tomów żydowskich ksiąg metrykalnych wielkoockiej gminy żydowskiej:

Tom 0 -	Najstarsza z ksiąg metrykalnych, zawierająca dane odnośnie urodzin z lat 1791-1843 i zgonów z lat 1822-1843 (oraz trzy zgony z r. 1853). Do lat 90-tych XX wieku księga ta znajdowała się w lwowskim archiwum, dokąd została przekazana najpewniej jeszcze przed r. 1939. Na przełomie XX i XXI w. księga zaginęła. W roku 2002 została zaoferowana do sprzedaży przez jednego z kolekcjonerów w Lublinie. Księga została zakupiona przez prywatne osoby i w r. 2005 przekazana nieodpłatnie do Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, gdzie znajduje się do chwili obecnej (sygn. 1/300/0/-/2378);
Tom I -	Zawiera dane o urodzeniach i zgonach z lat 1843-1874. W lipcu 1942 księga ta została zabrana z Wielkich Oczu do Jaworowa na polecenie Judenratu, wraz z wysiedlaną żydowską ludnością miasteczka. Stamtąd w sierpniu 1943 została przewieziona przez Niemców do Lwowa. Obecnie znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (sygn. 1/300/0/-/1481);
Tom II -	Zawiera dane o ślubach z lat 1861-1876. Do niedawna brak było informacji o losach księgi i była uznana za zaginioną. W połowie roku 2020 wyjaśniło się, iż księga nie zaginęła, lecz była błędnie zaliczona do ksiąg gminy Jaworów. Obecnie znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (sygn. 1/300/0/-/376);
Tom III -	Brak informacji, najprawdopodobniej zaginęła podczas wysiedlenia do Jaworowa;
Tom IV -	Zawiera dane o urodzeniach z lat 1877-1890 (i jeden wpis z r. 1876). W lipcu 1942 księga ta została zabrana z Wielkich Oczu do Jaworowa na polecenie Judenratu, wraz z wysiedlaną żydowską ludnością miasteczka. Z niewiadomego powodu nie występuje w wykazie ksiąg przewiezionych w sierpniu 1943 przez Niemców z Jaworowa do Lwowa. W lecie 2000 przesłana z Warszawy do Urzędu Stanu Cywilnego w Wielkich Oczach, a stamtąd 21 kwietnia 2004 do Archiwum Państwowego w Przemyślu, gdzie znajduje się do chwili obecnej (sygn. 56/1729/0);
Tom V -	Brak informacji, najprawdopodobniej zaginęła podczas wysiedlenia do Jaworowa;
Tom VI -	Brak informacji, najprawdopodobniej zaginęła podczas wysiedlenia do Jaworowa;
Tom VII -	Zawiera dane o urodzeniach z lat 1891-1902. W lipcu 1942 księga ta została zabrana z Wielkich Oczu do Jaworowa na polecenie Judenratu, wraz z wysiedlaną żydowską ludnością miasteczka. Stamtąd w sierpniu 1943 została przewieziona przez Niemców do Lwowa. W lecie 2000 przesłana z Warszawy do Urzędu Stanu Cywilnego w Wielkich Oczach, a stamtąd 21 kwietnia 2004 do Archiwum Państwowego w Przemyślu, gdzie znajduje się do chwili obecnej (sygn. 56/1729/0);
Tom VIII -	Zawiera dane o ślubach z lat 1893-1934. W lipcu 1942 księga ta została zabrana z Wielkich Oczu do Jaworowa na polecenie Judenratu, wraz z wysiedlaną żydowską ludnością miasteczka. Stamtąd w sierpniu 1943 została przewieziona przez Niemców do Lwowa. W roku 2000 została przesłana z Warszawy do USC w Wielkich Oczach. Obecnie znajduje się w Archiwum Państwowym w Przemyślu (sygn. 56/1729/0);
Tom IX -	Brak informacji, najprawdopodobniej zaginęła podczas wysiedlenia do Jaworowa;
Tom X -	Zawiera dane o zgonach z lat 1903-1935 (lub 1938). W lipcu 1942 księga ta została zabrana z Wielkich Oczu do Jaworowa na polecenie Judenratu, wraz z wysiedlaną żydowską ludnością miasteczka. Stamtąd w sierpniu 1943 została przewieziona przez Niemców do Lwowa. Obecnie znajduje się w USC w Wielkich Oczach, dokąd została przesłana z Warszawy w roku 2000.