CMENTARZ ŻYDOWSKI
W WIELKICH OCZACH Autor: Andrzej Trzciński
Lublin, sierpień-wrzesień 2002 Zdjęcia: A. Trzciński Łamanie: K. D. Majus Okładka: K. D. Majus Publikacja: KDM, Tel Awiw, grudzień 2002 Nakład: 20 egz. (numerowanych) 154 strony, format A4 74 zdjęcia 3 tabele zbiorcze 6 map i planów |
|
PRZEDMOWA
Dwa lata temu natknąłem się na opracowanie Andrzeja Trzcińskiego i Pawła Sygowskiego zatytułowane „Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz”[*]. Pomyślałem sobie wtedy, że byłoby wspaniale, gdyby fachowcy tej klasy zajęli się opracowaniem i skatalogowaniem nagrobków na cmentarzu żydowskim w Wielkich Oczach, który był w tym czasie w trakcie porządkowania i grodzenia po sześćdziesięciu latach zaniedbania.
Zadanie to wydawało się nierealne z dwóch powodów. Po pierwsze, na cmentarzu nie było prawie żadnych nagrobków, gdyż nie zostały jeszcze wtedy zwrócone na miejsce, z którego zostały zabrane przez „zapobiegliwych” gospodarzy w tragicznych latach czterdziestych XX w. Po drugie, nie bardzo wiedziałem jak namówić autorów lubaczowskiego opracowania do zajęcia się cmentarzem wielkoockim.
Okazuje się jednak, że wszystko jest możliwe, jeżeli tylko usilnie się o to stara i ma się odrobinę szczęścia oraz pomoc ludzi dobrej woli. Dzięki apelom księdza proboszcza Józefa Kluza i nieocenionym wysiłkom Bogdana Lisze, w latach 2001-2002 trafiło z powrotem na cmentarz kilkadziesiąt nagrobków. I wtedy właśnie, 23 lutego 2002, niespodziewanie otrzymałem pocztą elektroniczną następujący list:
Szanowny
Panie,
Natrafiłem
ostatnio na redagowaną przez Pana stronę www o Wielkich Oczach. Gratuluję
profesjonalnego (pod względem merytorycznym) podejścia do tematu. Zaskoczyło
mnie to, że w tak małej miejscowości robi się tak wiele dla zabytków żydowskich
(zważywszy, że w wielu dużych robi się tak mało). Byłem w Wielkich Oczach kilka
lat temu i oglądałem m.in. synagogę i kirkut (wówczas bardzo zarośnięty i
prawie niedostępny). Zaskoczyły mnie wspaniałe nagrobki, zwłaszcza z XVIII
w. (lub z pocz. XIX). Może dotrę tam w czasie wakacji. Ciekaw jestem, czy ktoś
zrobi inwentaryzację tych nagrobków póki są jeszcze całe i nie omszałe?
Z
pozdrowieniami, Andrzej Trzciński
Od tej pory minął prawie rok i Andrzej Trzciński, historyk sztuki i adiunkt na Wydziale Artystycznym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, specjalista w zakresie kultury artystycznej Żydów dawnej Rzeczypospolitej, przesłał mi opracowane przez siebie materiały i zdjęcia, stanowiące profesjonalny opis cmentarza i naukowo-artystyczną analizę nagrobków wraz z ich fotografiami i katalogiem. Uznałem za stosowne zebrać te materiały i opublikować je metodą małej poligrafii, chociażby w kilkunastu egzemplarzach, po to, aby trafiły do osób najbardziej zainteresowanych tą tematyką.
Niniejszym pragnę wyrazić Andrzejowi Trzcińskiemu moje
najserdeczniejsze podziękowania za bezcenną i bezinteresowną pomoc w dziele
upamiętnienia również i moich przodków spoczywających na wielkoockim cmentarzu.
Krzysztof Dawid Majus, Tel Awiw, grudzień 2002
(*) Paweł Sygowski, Andrzej
Trzciński: Żydzi lubaczowscy i ich cmentarz.
„Rocznik Lubaczowski” Towarzystwo Miłośników Ziemi
Lubaczowskiej. Lubaczów 1998. T. VIII, s. 103-158.
SPIS TREŚCI
|
wstęP ..................................................................................................... |
5 |
|
wykaz skrótów
............................................................................... |
6 |
|
1. HISTORIA CMENTARZA .................................................................. |
7 |
|
2. OPIS CMENTARZA
............................................................................ |
11 |
|
3. CECHY FORMALNO-WARSZTATOWE NAGROBKÓW .............. |
13 |
|
3.1 Materiał .......................................................................................... |
13 |
|
3.2 Rodzaje nagrobków ........................................................................ |
14 |
|
3.2.1 Forma i
zdobnictwo stel ........................................................ |
14 |
|
3.2.1.1 Typologia stel
............................................................ |
14 |
|
3.2.1.2 Elementy
zdobnictwa ................................................ |
16 |
|
3.2.2 Cechy pisma .......................................................................... |
19 |
|
3.3 Analiza porównawcza
cech formalno-warsztatowych ................... |
22 |
|
4. CHARAKTERYSTYKA INSKRYPCJI
.............................................. |
24 |
|
4.1 Język ............................................................................................... |
24 |
|
4.2 Struktura i treść
epitafiów .............................................................. |
24 |
|
4.2.1 Formuła wstępna ................................................................... |
25 |
|
4.2.2 Informacje ............................................................................. |
25 |
|
4.2.2.1 Stan cywilny i
wiek ................................................... |
26 |
|
4.2.2.2 Tytulatura .................................................................. |
27 |
|
4.2.2.3 Imiona ....................................................................... |
28 |
|
4.2.2.4 Tytuł rodowy,
nazwisko ............................................ |
28 |
|
4.2.2.5 Eulogie
śródtekstowe ................................................ |
28 |
|
4.2.2.6 Data śmierci .............................................................. |
29 |
|
4.2.2.7 Inne informacje
......................................................... |
30 |
|
4.2.3 Laudacja ................................................................................ |
30 |
|
4.2.3.1 Cechy pozytywne
...................................................... |
31 |
|
4.2.3.2 Relacje z
Bogiem i przestrzeganie Prawa ................ |
31 |
|
4.2.3.3 Wizerunek
zmarłego w oczach bliźnich ................... |
31 |
|
4.2.3.4 Życie rodzinne ........................................................... |
32 |
|
4.2.3.5 Relacje z
innymi ludźmi ............................................ |
32 |
|
4.2.4 Lamentacja ............................................................................ |
32 |
|
4.2.5 Eschatologia .......................................................................... |
33 |
|
4.2.5.1 Zgon .......................................................................... |
34 |
|
4.2.5.2 Pośmiertne losy
ciała ................................................ |
34 |
|
4.2.5.3 Losy duszy ................................................................ |
35 |
|
4.2.5.4 Wstawiennictwo ........................................................ |
36 |
|
4.2.5.5 Pamięć o
zmarłym ..................................................... |
36 |
|
4.2.6 Formuła końcowa ................................................................. |
37 |
|
4.3 Poetyka epitafiów ........................................................................... |
37 |
|
4.3.1 Stylistyka .............................................................................. |
38 |
|
4.3.2 Wersyfikacja ......................................................................... |
38 |
|
5. CO MÓWIĄ MACEWY? .................................................................... |
39 |
|
6. KATALOG NAGROBKÓW
............................................................... |
41 |
|
TABELE ................................................................................................... |
139 |
|
ILUSTRACJE
........................................................................................... |
149 |
Wstęp
Prezentowane tu opracowanie cmentarza żydowskiego w
Wielkich Oczach, we wszystkich jego częściach (historycznej, inwentaryzacyjnej
i opisowo-analitycznej) ukazuje obecny etap stanu badań i ma charakter otwarty.
W miarę zdobywania nowych informacji oraz odzyskiwania kolejnych nagrobków
będzie aktualizowane.
Noty dotyczące identyfikacji osób, na podstawie ksiąg
ewidencji ludności i innych źródeł, opracował Krzysztof Dawid Majus (zob.
Tabela I).
Za różnego rodzaju pomoc, w trakcie prac inwentaryzacyjnych oraz przy gromadzeniu materiałów, winien jestem podziękowanie następującym osobom: mojej żonie Irenie, Januszowi Mazurowi z Muzeum w Lubaczowie, Krzysztofowi Dawidowi Majusowi z Izraela, Bogdanowi Lisze z Oleszyc oraz Państwu Słyszom z Wielkich Oczu.
Uwagi edytorskie:
W przekładach wyrazów hebrajskich i jidyszowych (zwłaszcza imion i nazwisk osób), zastosowano uproszczoną transkrypcję fonetyczną. W przypadku powoływania się na źródła zastosowano formy zapisu występujące w danym źródle.
WYKAZ SKRÓTÓW
Stary Testament:
Ez – Księga Ezechiela
Iz – Księga Izajasza
Job – Księga
Joba (Hioba)
Joz – Księga
Jozuego
Jr – Księga Jeremiasza
1Krn – Pierwsza
Księga Kronik
2Krn – Druga
Księga Kronik
PnP – Pieśń
nad Pieśniami
Prz – Księga
Przypowieści (Przypowieści Salomona, Księga Przysłów)
Ps – Księga Psalmów
Pwt – Księga
Powtórzonego Prawa (V Księga Mojżeszowa)
Rdz – Księga
Rodzaju (I Księga Mojżeszowa)
1Sm – Pierwsza
Księga Samuela
Tr – Księga Trenów
(Lamentacje)
Literatura rabiniczna:
TB – Talmud
Babiloński
1. Historia cmentarza
O okresie założenia cmentarza,
jak i w ogóle początkach społeczności żydowskiej w Wielkich Oczach, brak jest
dotychczas dostatecznych informacji. Jest bardzo prawdopodobne, że Żydzi
zaczęli się osiedlać w Wielkich Oczach równocześnie z lokacją miasta i nadaniem
praw miejskich (1671 r.)[1],
bowiem taka sytuacja była powszechna w miastach prywatnych. Za uwzględnieniem
społeczności żydowskiej już przy rozmierzaniu miasta przemawia usytuowanie
zespołu synagogalnego tuż za południową pierzeją rynku, a ok. 250 metrów dalej
na południe cmentarza (choć poświadczają to dopiero źródła kartograficzne od
poł. XIX w.[2]).
W 1717 r. miejscowi Żydzi opłacili podatek pogłówny w wysokości 772 zł.[3]
Tak korzystny kontekst przemawia za wczesnym założeniem cmentarza. Argumentem
mogącym podważyć tę tezę są przywileje kahału przemyskiego jako zwierzchniego
nad Żydami w miejscowościach tego okręgu. Przywileje takie posiadał kahał
przemyski co najmniej od 1638 r., a jednym z nich był obowiązek grzebania
zmarłych, z podległych miejscowości, na kirkucie w Przemyślu.[4]
Jednak silniejsze ekonomicznie przykahałki kolejno wyłamywały się spod tej
formalnej dominacji[5],
a kahał przemyski zabiegał o ponawianie przywilejów zwierzchnictwa i potępienie
nieposłusznych gmin filialnych – na zjeździe Waad Arba Aracot w 1700 r.[6],
u króla w 1752 r.[7],
a nawet u biskupa przemyskiego w 1754 r.[8]
Taki stan rzeczy świadczy o małej skuteczności praw zwierzchnictwa, zwłaszcza w
odniesieniu do grzebania zmarłych.
Najstarsza znana nam informacja
źródłowa, świadcząca pośrednio o istnieniu kirkutu w Wielkich Oczach, dotyczy
lat 60. XVIII w.[9]
Najstarsza zachowana data pochówku na dotychczas rozpoznanych nagrobkach to 24
marca 1802 r. (nr 2), lecz jeden z nagrobków szacować można na co najmniej 2
połowę XVIII w. (nr 1).
Cmentarz
dokładnie wrysowany jest na mapie katastralnej z 1854 r. jako działka nr 227
(il. 2). Usytuowany jest w rytmie wydłużonych, prostopadłych do drogi działek
gruntowych. Ma kształt wydłużonego, nieregularnego wieloboku, z prostokątnym
wcięciem przy rogu południowo-zachodnim. Jego powierzchnia wynosiła wówczas ok.
0,73 ha (co oznacza, że mógł on pomieścić ok. 3600 pochówków[10]).
Widoczne na mapie korekty przy północnym i południowym boku cmentarza oznaczają
być może, że uaktualniono niedawne powiększenie jego obszaru. Cmentarz
zachodnim bokiem przylega do drogi idącej od centrum miasta w kierunku
Krakowca. Przez tę drogę, oraz od strony północnej i południowej, graniczy z siedliskami
gospodarczymi a od wschodu z polami uprawnymi. W północno-zachodnim rogu
cmentarza zaznaczony jest mały budynek.
Z mapy katastralnej z 1910 r. wynika, że kształt i
powierzchnia cmentarza pozostają bez zmian (il. 4).
Między 1910 a 1939 r. cmentarz powiększony został o dwie
działki (nr 225/2 i 225/3, o powierzchni około 0,08 ha) przylegające do niego
od strony południowej i uzyskał powierzchnię przekraczającą 0,8 ha.
Po
wybuchu II wojny światowej, przez okres okupacji sowieckiej, co najmniej do czasu
wkroczenia Niemców (22 czerwca 1941 r.) cmentarz zapewne funkcjonował normalnie
(wykonano nawet okazały nagrobek dla kobiety zmarłej 26 stycznia 1940 r.[11]).
Tuż po całkowitym wysiedleniu Żydów z Wielkich Oczu (10 czerwca 1942 r.)
nastąpiła dewastacja cmentarza przez pozostałych mieszkańców oraz przesiedloną
tu ludność z Trościańca. Stele były wyłamywane (te większe przy pomocy koni) i
wywożone do celów budowlanych – na utwardzenie dróg, schody, fundamenty
budynków.[12]
Do końca okupacji niemieckiej wyłapywano ukrywających się w okolicy Żydów i
rozstrzeliwano ich, w tym także na cmentarzu. Do 1944 r. pochowano na
cmentarzu, wg dotychczasowych danych, 41 takich ofiar (w jednej lub kilku
mogiłach zbiorowych).[13]
Być może pojedynczych Żydów (zamordowanych w celach rabunkowych) pochowano tu w
1945 r., już po zakończeniu wojny.[14]
Z analizy powojennych map ewidencji
gruntów wynika, że w południowo-zachodniej części cmentarza pas jego terenu
zaanektowany został przez właściciela sąsiedniej posesji oraz nastąpiło wyrównanie
granicy północnej do linii prostej, być może przez aneksję części cmentarza;
jego aktualna powierzchnia wynosi 0,79 ha[15] (il.
6). Teren cmentarza całkowicie zarósł samosiejkami drzew i krzewów. Jedynie
wzdłuż jego północnej granicy funkcjonowała prowizoryczna droga na skróty od
ul. Krakowieckiej w kierunku pól. W 1978 r. uporządkowano zachodni skraj
cmentarza (przy zbiorowej mogile z okresu II wojny światowej). Wycięto zarośla
i postawiono pomnik – granitowy głaz polny na betonowym cokole z przymocowaną
od strony ulicy Krakowieckiej tablicą z inskrypcją: „Pomordowanym w okresie II
wojny światowej społeczeństwo Wielkich Oczu”. Jednocześnie przy pomniku
posadzono tuje a wzdłuż zachodniej granicy cmentarza żywopłot.[16]
Pozostały teren cmentarza wciąż porastał nieprzebyty gąszcz drzew i krzewów.
Pod
koniec 2000 r., dzięki inicjatywie miejscowego proboszcza (księdza Józefa
Kluza), poparciu lokalnych władz i pomocy różnych osób i instytucji, teren
cmentarza został wstępnie uporządkowany – wycięto zarośla i usunięto
nagromadzone śmieci. Na początku następnego roku przewieziono na cmentarz część
nagrobków odnalezionych na terenie miejscowych posesji a następnie wykonano
nowe ogrodzenie terenu cmentarza.[17]
Od strony południowej, poza obecnym ogrodzeniem pozostał wąski pas pierwotnego
terenu cmentarza. Jesienią 2002 r. umieszczona została na bramie cmentarza
tablica informacyjna o treści: „Cmentarz żydowski w Wielkich Oczach założony w
XVIII w. Jewish Cemetery”.
2. Opis cmentarza
Cmentarz położony jest w południowej
części miejscowości, około 300 metrów od centrum rynku, po wschodniej stronie
drogi (ulica Krakowiecka) prowadzącej do wsi Skolin i dalej w kierunku
Krakowca. Ma kształt nieregularnego, wydłużonego sześcioboku, rozciągniętego na
osi wschód-zachód. Zachodnim bokiem przylega do drogi (ul. Krakowiecka). Przez
drogę oraz od strony północnej i południowej graniczy z siedliskami
mieszkalno-gospodarczymi, od strony wschodniej z polami. Teren cmentarza jest
płaski i w całości ogrodzony (w roku 2001) – od strony zachodniej (od drogi)
przęsłami z metalowych prętów, umocowanymi między słupami murowanymi z cegły (z
furtką i bramą wjazdową przy północnym skraju tego boku), z pozostałych stron
drucianą siatką na metalowych słupkach. W obrębie cmentarza rośnie kilkanaście
drzew liściastych (o wieku kilkudziesięciu lat). Południowy pas zarastają gęste
samosiejki drzew. Na skraju zachodniej części cmentarza stoi pomnik (głaz na
betonowym cokole, otoczonym płytami chodnikowymi; wykonany w 1978 r.)
poświęcony Żydom zamordowanym podczas II wojny światowej. Po zachodniej stronie
pomnika, według miejscowych przekazów, znajduje się, nie oznaczona, zbiorowa
mogiła Żydów mordowanych tu przez hitlerowców.
Na cmentarzu rozpoznanych zostało
około 100 obiektów (nagrobków i ich fragmentów) w bardzo różnym stanie
zachowania, wśród których wyróżnić można trzy grupy:
1.
Obiekty pozostające w swych pierwotnych
miejscach, zgrupowane przeważnie w środkowej, i rzadziej w
południowo-wschodniej, części cmentarza. Jest ich około 30, w tym 13 kompletnych
stel oraz 5 obiektów z zachowaną przynajmniej datą lub personaliami zmarłego,
pozostałe to przyziemia stel, ułamane na poziomie gruntu, z dolnymi partiami
inskrypcji lub jedynie partie cokołowe bez napisu.
2.
Obiekty, które przetrwały na terenie cmentarza, lecz
zapewne są przemieszczone (kilkanaście fragmentów stel, przeważnie ich górne
części).
3.
Obiekty, które zostały wywiezione z cmentarza i
użyte do utwardzenia powierzchni terenu w okolicznych gospodarstwach, a w
ostatnim czasie sukcesywnie przewożone na teren cmentarza. Złożone są w
zachodniej części cmentarza przy pomniku. Obecnie jest tu ponad 20 kompletnych
lub prawie kompletnych stel oraz kilkadziesiąt fragmentów i okruchów. Z
kształtu tych fragmentów wynika, że stele zostały pokawałkowane na prostokątne
segmenty służące do brukowania. W kilku przypadkach z rozproszonych segmentów
udało się złożyć większe lub mniejsze partie stel.
Zachowane w swych pierwotnych
miejscach obiekty (wymienione w grupie 1) informują częściowo o wewnętrznej
organizacji cmentarza. Pochówki dokonywane były w równoległych szeregach
przebiegających w kierunku północ-południe. Lica stel zwrócone były na zachód –
w stronę wejścia na cmentarz. Odstępy między zachowanymi szeregami nagrobków
wynoszą ok. 2 m., odstępy między nagrobkami od kilku do kilkunastu cm.[18]
Być może istniały osobne „kwatery” dla mężczyzn i dla kobiet (zachowały się
ciągi nagrobków kobiet).
Zachowany materiał zabytkowy
jest, pod względem ilościowym, bardzo fragmentaryczny w stosunku do pierwotnego
stanu. Jeśli przyjmiemy szacunkowo, że przed holokaustem było na cmentarzu
około 3000 nagrobków, to przetrwało zaledwie 30%, z czego większość w stanie
szczątkowym. Wydaje się jednak, że materiał ten jest reprezentatywny dla
szeregu najbardziej powszechnych cech istniejących tu nagrobków.
3. Cechy formalno-warsztatowe nagrobków
3.1. Materiał (zob. Tabela II, kolumna 3)
Prawdopodobnie część nagrobków,
zwłaszcza w XVIII i XIX w., wykonywano z drewna, które było wówczas tanim i
bardzo popularnym materiałem, nawet na obszarach obfitujących w kamień. Te
jednak, podobnie jak na innych kirkutach, nie zachowały się do czasów obecnych.
Przetrwały wyłącznie nagrobki kamienne.
Stosowanie poszczególnych
gatunków kamienia w określonych przedziałach czasu jest bardzo regularne.
Zachowany materiał zabytkowy wskazuje, że od XVIII w. aż do lat 60. XIX w.
wykonywano nagrobki wyłącznie z lokalnego surowca – wapienia
organodetrytycznego, występującego powszechnie na Roztoczu.[19]
Z czasem materiał ten wypierany zostaje przez piaskowce. Najmłodszy w Wielkich
Oczach nagrobek z wapienia, jaki został dotychczas rozpoznany, ma datę 1908.
Nie wydaje się jednak prawdopodobne, aby później zupełnie zaprzestano stosować
lokalny wapień.[20]
Od końca lat 60. XIX w. aż do
początku XX w. zdecydowanie dominuje drobnoziarnisty piaskowiec łupkowaty o
ugrowym lub żółtawym zabarwieniu. Materiał ten jest mało spoisty i podatny na
wpływy atmosferyczne. Stosunkowo szybko rozwarstwia się i nagrobki z niego
wykonane rzadko przetrwały w całości do czasów obecnych. Jest to w owym czasie
bardzo popularny materiał nagrobkowy na kirkutach Podkarpacia i Karpat.
Z okresu od 2 dekady XX w. aż po czas
holokaustu zachowały się niemal wyłącznie nagrobki z drobnoziarnistego,
spoistego piaskowca białego, niewątpliwie importowanego z odleglejszych
regionów.
Zachowane okruchy stel (w tym
jeden z datą z 1934-1935 r.) wskazują, że przynajmniej w latach 30. XX w.
sprowadzano także drobnoziarnisty, spoisty piaskowiec czerwony.
Na okolicznych, jak też innych
kirkutach, zachowały się macewy (głównie z okresu międzywojennego) wykonane z
lastrika oraz z cementu. Można przypuszczać, że również w Wielkich Oczach
stosowano w tym czasie takie tanie tworzywa.
3.2. Rodzaje nagrobków
Wśród zachowanych obiektów
rozpoznane zostały dwa rodzaje nagrobków: 1) sama stela, 2) stela z członem
horyzontalnym. Stele omówione zostaną poniżej. Ten drugi rodzaj nagrobków
reprezentuje tylko jeden, niekompletny (pozbawiony steli) egzemplarz –
monolityczny, wydłużony blok kamienny (nr 1). Na podstawie analogii (np.
Sieniawa 1741 r., Lubaczów 1752 r., Szczebrzeszyn 1774 r.) datować go można co
najmniej na 2 poł. XVIII w.
3.2.1. Forma i zdobnictwo stel (zob. Tabela II)
3.2.1.1. Typologia stel
Trudno dokonać charakterystyki
stel z okresu do połowy lat 30. XIX w. gdyż mamy zbyt mało kompletnych
obiektów, brak też analogii z okolicznych cmentarzy. Podobnie jest z niektórymi
destruktami z okresu późniejszego.
W drugiej tercji XIX w.
(zachowane przykłady z lat 1835-1862 oraz szereg z nie zachowanymi datami) dominuje
typ steli o kilku wspólnych cechach. Macewy te mają zwieńczenie przeważnie
prostokątne, rzadziej w formie łuku; zamknięcie pola inskrypcyjnego
prostokątne. Charakterystyczna jest w przyczółku arkada z tekstu a pod nią
przedstawienie symboliczne, a niekiedy tylko litery formuły wstępnej. W tym
typie występują dwa warianty: a) z całkowicie płaskim licem (nr 10, 13, 16, 18,
26, 28, 33), b) z płycinami (w polu inskrypcyjnym i/lub w przyczółku)
obramionymi płaskimi listwami (nr 9, 11, 12, 14, 20). Ponadto występuje wersja
zredukowana – bez przyczółka (nr 6, 17, być może też 19, 27, 32). Dla tego typu
stel nie stwierdzono analogii w rozpoznanych nagrobkach z innych cmentarzy.
Kolejny typ steli uwidocznia się
w okresie od około 1850 r. przez trzecią ćwierć XIX w. (cechy tego typu dobrze
widoczne są na macewach nr 21, 22, 25, 34, 37). W jego obrębie macewy są
bardziej zróżnicowane. Istotną cechą jest tu wzbogacone obramienie pola
inskrypcyjnego – wprowadzenie profilowanych listew (niekiedy gierowanych w zwieńczeniu
tego pola) lub wyobrażeń podpór architektonicznych zdobionych ornamentacją. W
polu przyczółka charakterystyczne jest wieloelementowe przedstawienie oparte na
osiowym schemacie. Analogie dla tego typu (bliskie zwłaszcza steli nr 22)
odnajdujemy w Lubaczowie (1840 r.) i Lwowie (1864 r.).[21]
Następny typ steli wyodrębnić
można wśród macew z lat 70. XIX w. (nr 38, 39 i zapewne nr 40). Pole
inskrypcyjne flankowane jest spiralnymi półkolumnami a w polu przyczółka
półkolista płycina obramiona arkadą tekstu i elementami architektonicznymi.
Analogiczne cechy mają stele z Lubaczowa (1855 r.) i Bełza (1879 r.).
Z 2 poł. XIX w. mamy kilka
pojedynczych egzemplarzy, które posiadają pewne cechy dwu wyżej omówionych
typów (nr 35, 36, 42, 43).
Wśród zachowanych macew mamy dwa
destrukty (nr 51 i 52), które z pewnością reprezentują typ steli popularny w
regionie od końca XIX w. po lata 30. XX w. Liczne egzemplarze z tego okresu, w
kilku wariantach, zachowały się w Lubaczowie i Sieniawie.
W ciągu 4. ćwierci XIX w.
następują zasadnicze zmiany formalno-warsztatowych cech macew. Wyłączna
dotychczas wypukła technika opracowania zdominowana zostaje przez wklęsłą a
lica stel są przeważnie płaskie (jest to równoległe z rozpowszechnieniem się
piaskowca). Od tego czasu, aż do holokaustu, przeważa w zasadzie jeden typ
steli, mający parę wariantów. Dla wszystkich stel tego typu charakterystyczne
jest obramienie w postaci rowka. Utworzony w ten sposób zewnętrzny pas jest
albo gładki, albo ornamentowany (najczęściej kreskami ukośnymi, niekiedy
falistymi lub ornamentem jodełkowym). Realizacje bardziej rozbudowane (nr 45,
48, 50, 57, 58 i prawdopodobnie 44) mają w przyczółku płycinę z wypukłym,
wieloelementowym przedstawieniem. Realizacje skromniejsze mają w przyczółku
tylko jeden symbol i różnią się wariantami obramienia: 1) z ornamentowanym
pasem przebiegającym na całej długości boków steli (nr 46, 47, 53-56, 61,
63-69, 71), 2) z gładkim pasem obejmującym pole inskrypcyjne z boków i od góry
(nr 60, 62, 70, 72 i prawdopodobnie 73). Ponadto stele różnią się kształtem
zwieńczenia – wcześniejsze mają zwieńczenie prostokątne lub trójkątne, a od 2.
dekady XX w. dominuje łuk odcinkowy. Dla tego typu stel brak analogii w
rozpoznanych obiektach z innych cmentarzy.
W powyższej typologii pominięte
zostały, oprócz destruktów, pojedyncze stele, znacznie różniące się od siebie
(nr 15, 41, 49, 59), dla których nie odnaleziono dotychczas analogii na innych
kirkutach.
3.2.1.2. Elementy zdobnictwa
3.2.1.2.1. Motywy architektoniczne
Na zachowanych nagrobkach
inwentarz tego rodzaju motywów, służących przede wszystkim do organizacji
kompozycji lica stel, jest dość skromny. Większość z nich układa się w pewne
ciągi chronologiczne, co zostało już po części przedstawione wyżej, przy
omawianiu typologii stel. W obramieniach pola inskrypcyjnego i przyczółka
popularne są przeważnie listwy płaskie, które zupełnie zanikają na początku XX
w. Listwy profilowane widoczne są tylko na stelach z lat 50.-70. XIX w.
Występowanie listew wiąże się ze stosowaniem obszernych płycin, a w szeregu
późnych stel (XX w.) są w przyczółku nieobszerne płyciny, nie obramione
listwami. W latach 50.-70. XIX w. pole inskrypcyjne nierzadko flankowane jest
wyobrażeniem podpór architektonicznych, a w latach 70. ponadto sterczyn w
przyczółku.
Bardzo częsty, zwłaszcza na
wczesnych stelach, jest motyw arkady w przyczółku – do lat 70. XIX w.
przeważnie sugerowanej półkolistym układem tekstu, później (do pocz. XX w.)
wygiętą listwą lub rytem liniowym.
3.2.1.2.2. Motywy figuratywne
Motywy figuratywne niosą różne
treści symboliczne. W tym miejscu jedynie ogólnie scharakteryzowane zostaną te,
które występują na macewach kirkutu w Wielkich Oczach.[22]
Zarówno inwentarz tych symboli (dość wąski), jak i zestawiane z nich
przedstawienia, są typowe dla swego czasu i analogiczne jak na innych
kirkutach.
Wyłącznie na nagrobkach mężczyzn
widzimy następujące motywy: koronę (nr 12 – ta z napisem „Korona Tory”, 15, 37,
50, 52, 69, 72), dłonie w geście błogosławieństwa kapłańskiego (przynależne
wyłącznie kohenom) (nr 20, 37, 66), jelenia (nr 48, 50).
Tylko na nagrobkach kobiet
występuje motyw lichtarza. W okresie wcześniejszym wyłącznie lichtarz
wieloramienny (o trzech lub czterech lub pięciu ramionach, np. nr 11, 16, 26,
34-36), od pocz. XX w. przeważają pojedyncze lichtarze (zgrupowane po dwa lub
trzy, np. nr 54-56); w jednym przypadku mamy lichtarz siedmioramienny (nr 74).
Motyw pary wspiętych lwów –
adorujących drzewo życia (nr 21, 22, 25, 59) lub koronę (nr 15, 50) – przeważa
na nagrobkach mężczyzn, choć występuje też na macewie kobiety (tu lwy adorują
lichtarz – nr 34). W jednym przypadku mamy leżącego lwa w zestawieniu z kwiatem
(nr 41, fragment steli, brak elementów identyfikacji osoby).
Motyw ptaka, rzadziej
pojedynczego (nr 10, 47), a częściej pary ptaków po bokach motywu centralnego,
do początku XX w. widzimy przeważnie na nagrobkach kobiet (nr 3, 33, 36, 57).
Na macewie małej dziewczynki widnieje ptak z gałązką w dziobie (nr 49).
Wyjątkiem jest nagrobek mężczyzny z ok. 1870 r. (para ptaków po bokach dłoni
kapłańskich zwieńczonych koroną – nr 37). W późniejszych zachowanych obiektach
mamy tylko pojedynczego ptaka, wyłącznie na nagrobkach mężczyzn (nr 61, 65,
68).
W jednym przypadku występuje
przedstawienie orła w ujęciu frontalnym, z rozpostartymi skrzydłami (nr 8,
fragment steli, brak danych do identyfikacji osoby[23]).
Bardzo częste, i stosowane bez
żadnych uwarunkowań, są różne motywy roślinne. Jako wyeksponowany element
centralny występuje przeważnie wić roślinna i kwiaty – na starszych nagrobkach
ukazane w wazie (nr 3, 21, 22, 25), na późniejszych bez wazy (nr 59). W jednym
przypadku widzimy dwa bukiety w wazach – po bokach lichtarza (nr 58).
Pojedynczy kwiat (w zestawieniu z lwem) widzimy na steli nr 41. Należy zwrócić
uwagę także na ulistnione gałązki trzymane w dziobie przez ptaki (nr 34, 42,
49). Do późnych motywów należy, stosunkowo realistyczne, wyobrażenie złamanego
drzewa (nr 39, 64). Jako wypełniacze wolnej przestrzeni służą drobne,
schematyczne motywy, np. gałązki (nr 22, 25, 43), trójliść lub kielich kwiatowy
(nr 37, 42), wielopłatkowe rozety kwiatowe (nr 38).
W jednym przypadku mamy motyw
podwieszonej zasłony, stanowiącej jednocześnie obramienie przyczółka (nr 43).
3.2.1.2.3. Motywy czysto ornamentalne
Takich motywów jest bardzo mało.
Niekiedy występują w przyczółku pary figur geometrycznych (trójkąty – nr 43,
lub tonda – nr 42, 57, 58) jako ujęcie liter formuły wstępnej. Jako tło dla
inskrypcji w przyczółku stosowano też banderolę (nr 57). Od lat 70. XIX w. aż
do końca okresu międzywojennego charakterystyczne są na bokach lica stel pasowe
ornamenty z rytmicznie powtarzanych kresek – przeważnie skośnych (nr 44, 46,
47, 53-56, 61-71), a także poziomych i skośnych (nr 51, 52), w jodełkę (nr 37,
50, 58) lub falistych (nr 48). Od początku XX w. w przyczółku często stosowany
jest ornament z linii wygiętych w łuki (nr 53-56, 60, 62, 67, 70).
3.2.1.2.4. Polichromia malarska
Tego rodzaju zdobnictwo, typowe
dla tradycyjnych macew, stosowano zapewne przez cały czas. Mniejsze lub większe
pozostałości polichromii przetrwały przeważnie na stelach wapiennych, na
niektórych w znacznym stopniu (nr 38); na piaskowcowych jedynie z ostatnich lat
(nr 40, ponadto okruchy stel z lat 30. XX w.). Funkcje zastosowania polichromii
są tu typowe – najważniejszą, oprócz estetycznej, było wyróżnianie kolorem
poszczególnych partii tekstu epitafium[24].
3.2.2. Cechy pisma (zob. Tabela III)
Zachowane epigrafy wykonane są
wyłącznie pismem kwadratowym. Wśród większości cech pisma bardzo wyraźna jest
cezura przebiegająca w latach 70. XIX w.[25] Do
tego czasu – pod względem techniki opracowania liter – na wszystkich
zachowanych nagrobkach, mamy litery wypukłe z wersami przedzielonymi listwami,
później wyłącznie litery wklęsłe (przy czym w kilku przypadkach formuła wstępna
wyróżniona jest literami ciętymi konturowo – nr 48 lub wypukłymi – nr 57, 74).
W naszym zbiorze granica ta przebiega dokładnie między stelami nr 40 i 41.
Kolejną cechą uwidoczniającą tę
cezurę jest wysokość liter. W napisach wypukłych litery tekstu głównego mają
przeważnie wysokość 4,5-5 cm, sporadycznie 5-6 cm, a partie tekstu wyróżnione
wysokością liter mają z reguły litery mniejsze (przeważnie od 2,5 do 4 cm). W
napisach wklęsłych litery tekstu głównego są mniejsze – przeważnie w granicach
2,5-4 cm, natomiast wyróżnione partie tekstu mają przeważnie litery nieco
wyższe a niekiedy znacznie wyższe (5-12 cm) a przy większej ilości wyróżników
ponadto litery mniejsze od tekstu głównego. Wyróżnione wielkością liter partie
tekstu epitafium występują na większości nagrobków, przy czym na stelach sprzed
wspomnianej cezury jest ich zdecydowanie mniej[26].
Przez cały czas wyróżniano przede wszystkim formułę wstępną, rzadziej formułę
końcową (nr 50, 73). Wyróżniane bywają też wersy umieszczone w przyczółku (nr
39, 57) lub początkowe w polu inskrypcyjnym (nr 22, 48). W epitafiach
zawierających akrostych był on wyróżniany większymi literami (nr 42, 48, 50,
58, 74). Od początku XX w. popularne było wyróżnianie większymi literami
personaliów (imię zmarłego i imię ojca – nr 57 i następne).
Wspomniana cezura ujawnia się
również przy analizie znaków brachygraficznych. W zachowanym materiale
występuje siedem znaków obsługujących abrewiacje, w tym dwa rodzaje geresza
(pojedynczej, skośnej kreski): ’ i ‘ oraz dwa rodzaje gerszajim (podwójnej,
skośnej kreski): ” i “. W napisach wypukłych jest to niemal wyłącznie grot
(znak o kształcie litery v): v, ponadto rzadko geresz a sporadycznie gerszajim,
następnie okrągły punkt oraz daszek (znak o kształcie odwróconej litery v): ^.
W napisach wklęsłych dominuje para: geresz i gerszajim, sporadycznie występuje
grot i okrągły punkt. Dodajmy przy tym, że wielokrotnie skrócenia nie są
oznaczone.
Bardzo rzadko stosowano znaki
segmentacji tekstu. W okresie wcześniejszym mamy tylko jeden przypadek
ozdobnego przerywnika w wersie (bez funkcji syntaktycznej – nr 22). W okresie
późniejszym, w dwu obszernych epitafiach (nr 48 i 50), zastosowano poziomy,
geometryczny przerywnik między dwoma partiami tekstu – tj. między blokiem
informacyjnym a wierszowanym blokiem laudacyjno-lamentacyjnym; ponadto w jednym
przypadku roślinną winietkę na końcu epitafium (nr 59).
Znaki umowne występują tylko w
okresie późniejszym i ograniczają się do jednego: ă' (litera
dalet dla zapisu Imienia Bożego).
Z ligatur mamy tylko dwie,
najbardziej typowe – połączenie liter alef i lamed, występujące od
najwcześniejszych inskrypcji, oraz – wyłącznie przy zapisie daty rocznej –
połączenie liter lamed, pe i quf (sporadycznie tylko pe i quf), zauważalne
dopiero od połowy XIX w.
Wzmiankowana cezura uwidocznia
się także przy analizie zdobnictwa liter. Zdobione litery mamy wyłącznie w
napisach wypukłych. Stosowano dwa rodzaje ozdobników – bifurkacje oraz kółka na
górnych końcach nóg liter.
Omówione wyżej cechy pisma, i
dzieląca je granica w latach 70. XIX w., korespondują ze zmianami typu pisma.
Najpierw stosowane było wyłącznie pismo aszkenazyjskie. Następnie, od połowy
wieku XIX, jeszcze w napisach wypukłych, widoczne są postępujące wpływy typu
sefardyjskiego. W inskrypcjach wklęsłych zdecydowanie przeważają cechy typu
sefardyjskiego.
Wspomnijmy jeszcze, że
sporadycznie kamieniarze wprowadzali znaki wokalizacji (nr 50, w niektórych
wyrazach).
3.3. Analiza porównawcza cech formalno-warsztatowych
Spróbujmy teraz porównać opisane
wyżej cechy nagrobków z Wielkich Oczu z rozpoznanymi obiektami z kirkutów
okolicznych, jak też na szerszym obszarze. W najbliższym rejonie mamy zachowany
materiał porównawczy w Oleszycach, Lubaczowie, Sieniawie i Jarosławiu.
Niestety, nie mamy dostatecznego, lub żadnego rozpoznania cmentarzy za obecną
wschodnią granicą (np. Bełz, Rawa Ruska, Niemirów, Jaworów, Potylicz, Uhnów,
Magierów, Żółkiew). Najbardziej przejrzyste porównanie da nam zestawienie w
postaci tabeli.
Materiał
Materiał
stosowany w Wielkich Oczach
|
Analogie
na innych kirkutach
(miejscowość + daty rozpoznanych nagrobków) |
|
wapień organodetrytyczny 2 poł. XVIII w.-1908 |
Oleszyce: 1764-kon. lat 30. XX w. Lubaczów: 1728-kon. lat 30. XX w. Sieniawa: 1686-lata 30. XX w. Jarosław: 1896-1903 Ulanów: 1707-1910 Tarnogród: 4 ćw. XVIII w.-kon. lat 30. XX w. Szczebrzeszyn: 1545-kon. lat 30. XX w. Lublin: 1541-1829 |
|
piaskowiec drobnoziarnisty łupkowaty 1869-1906 |
Lubaczów: 1812-1898 Sieniawa: 1795-1894 Ulanów: 1825-1912 |
|
piaskowiec spoisty biały / szary 1915-1940 |
Lubaczów: 1929 Sieniawa: 1887-kon. lat 30. XX w. Jarosław: 1896-kon. lat 30. XX w. Ulanów: 1794-lata 30. XX w. Tarnogród: 1892 Lublin: 1727-kon. lat 30. XX w. |
|
piaskowiec czerwony 1934-1935 |
Sieniawa: 1938 Jarosław: 1934, ok. 1935 Lublin: 1616, 1617 |
Kompozycja i zdobnictwo lica stel
Wielkie
Oczy
(numery nagrobków reprezentujących odrębny typ
steli + przedział czasu) |
Analogie
na innych kirkutach
(miejscowość + daty rozpoznanych nagrobków) |
|
21, 22, 25, 34, 37 (ok. 1850-ok. 1870) |
Lubaczów: 1864 Lwów: 1864-lata 70. |
|
38, 39, 40 (1876-1879) |
Lubaczów: 1855 Bełz: 1879 |
|
51, 52 (kon. XIX w., 1899) |
Lubaczów: kon. XIX w.-lata 30. XX w. Sieniawa: kon. XIX w.-lata 30. XX w. |
Kształt liter
Wielkie
Oczy
(numery nagrobków reprezentujących odrębny krój
liter + przedział czasu) |
Analogie
na innych kirkutach
(miejscowość + daty rozpoznanych nagrobków) |
|
3, 4, 5, 21 (1826-ok. 1850) |
Lubaczów: 1816-1840 |
|
22 (1851) |
Lwów: 1864-lata 80. XIX w. |
|
34 (lata 50.-60. XIX w.) |
Lwów: 1862 |
|
35 (1869) |
Oleszyce: 1886 Sieniawa: 1846 |
|
38, 39, 40 (1876-1879) |
Sieniawa: 1892, lata 90. XIX w. |
Z przeprowadzonej tu
charakterystyki stel, w kontekście rozpoznanego materiału porównawczego z
innych cmentarzy, wynika, że istnieje mało podobieństw do macew z cmentarzy po
zachodniej stronie obecnej granicy kraju. Analogii, wpływów i być może
wykonawców większości nagrobków, należałoby szukać raczej w kierunku wschodnim.
Niestety, nie mamy żadnych informacji o wykonawcach nagrobków. Tradycyjni macejwe-kricers
nie sygnowali swych wytworów. Działało ich w okolicznych miastach zapewne
wielu. Można przypuszczać, że stele z lat 60. i 70. XIX w. pochodzą z co
najmniej czterech warsztatów kamieniarskich, a od schyłku XIX w. aż do holokaustu
jeden lub dwa warsztaty w większości wypełniały zapotrzebowanie wielkoockich
Żydów na nagrobki, wykonując długie ich serie według trzech sztampowych wzorów.
...
(rozdział niezamieszczony w wersji internetowej)
5. Co mówią macewy
...
(rozdział niezamieszczony w wersji internetowej)
6. Katalog nagrobków
W katalogu prezentowany jest materiał
opracowany na podstawie inwentaryzacji przeprowadzonej w sierpniu 2002 r.
Obejmuje on nagrobki znajdujące się na terenie cmentarza, gdzie rozpoznanych
zostało około 100 obiektów (nagrobków i ich fragmentów) w bardzo różnym stanie.
Pełną inwentaryzacją i skatalogowaniem
objęto 74 obiekty. Nie zinwentaryzowane zostały: 1) okruchy stel z fragmentami
inskrypcji nie zawierającymi elementów personaliów lub dat, 2) fragmenty bez
inskrypcji (w tym przyziemia pozostające w pierwotnych miejscach – choć te
wzięte zostały pod uwagę jako informujące o wewnętrznej organizacji cmentarza),
3) obiekty poza cmentarzem, których jeszcze wiele znajduje się na terenie
okolicznych gospodarstw, lecz aktualnie są niedostępne.
Nagrobki w katalogu prezentowane są w
układzie chronologicznym, wg daty śmierci odczytanej z inskrypcji. W
przypadkach inskrypcji z tą samą datą roczną, pierwszeństwo mają te z pełną
datą dzienną. Nagrobki z niepełną lub niepewną datą roczną umieszczone zostały
w ciągu chronologicznym na podstawie terminus ante quem (szacowanego na
podstawie porównania cech formalnych).
Elementy opisu nagrobków są
standaryzowane. W zapisie inskrypcji zastosowano wielokropek dla fragmentów
brakujących, a nawiasy kwadratowe dla tekstu rekonstruowanego. Zachowane
różnorodne znaki skrótów ujednolicono do geresza i gerszajim (ze względu na
możliwości edytora tekstu), z zachowaniem miejsca i ilości znaków w danym
epigrafie. W tłumaczeniach inskrypcji wielokropek oznacza partię tekstu nie
zachowaną lub niezrozumiałą (=nie przetłumaczoną), a nawiasy kwadratowe
oznaczają rekonstrukcję tekstu nie zachowanego (odpowiednio do odpisu). W
nawiasy trójkątne ujęte są wyrazy, których w tekście hebrajskim nie ma, lecz są
potrzebne dla lepszej czytelności przekładu.
Każda pozycja katalogowa zawiera
następujące elementy:
-
numer katalogowy
-
metryczka (zawierająca personalia zmarłego i
datę śmierci)
-
określenie materiału i wymiarów nagrobka
(kolejno: wysokość, szerokość, grubość)
-
opis formalny
-
stan zachowania
-
lokalizacja
-
fotografia
-
odpis i przekład inskrypcji (z zachowaniem liczby i układu wersów)
-
uwagi.
Uwaga – w internetowej wersji katalogu zostały zamieszczone tylko
wybrane przykłady:
tabele
... (niezamieszczone w wersji internetowej)
ilustracje
... (niezamieszczone w wersji internetowej)