Ośrodek dokumentacji zabytków w Warszawie
Obiekt: synagoga
Miejscowość: Wielkie
Oczy
Nr hipoteczny: działka
nr 814
Przynależność administracyjna: woj.
podkarpackie, gm. Wielkie Oczy
Przynależność administracyjna 1.VI.1975: woj.
rzeszowskie, pow. Jarosław
Właściciel: gmina
Wielkie Oczy
Użytkownik: gmina
Wielkie Oczy
Historia obiektu:
Początki
Wielkich Oczu jako miasteczka sięgają drugiej połowy XVII wieku, kiedy to w
roku 1671 Michał Wiśniowiecki wydaje Jędzrzejowi Modrzejowskiemu przywilej
lokacyjny na prawie magdeburskim. Wcześniej funkcjonował tu obronny dwór z
bastionowymi obwałowaniami. Kościół dominikański wzniesiono w 1694 r., a
parafię rzym.-kat. utworzono dopiero w XVIII wieku. W owym czasie funkcjonowała
drewniana cerkiew i dwie murowane synagogi – co świadczy o licznej gminie
żydowskiej. Sytuacja ta znajduje potwierdzenie w danych odnoszących się do
końca XIX wieku, kiedy na 1842 ludności Wielkich Oczu 996 mieszkańców stanowili
Żydzi. Obecnie istniejąca synagoga nie jest żadną ze wzmiankowanych wcześniej.
Powstała prawdopodobnie na początku XX wieku jako obiekt o charakterystycznej
bryle i formie, lecz bez wyraźnych i jednoznacznych cech stylistycznych. Po II
wojnie światowej synagoga pozostawała nieużytkowana, w latach 60-tych pełniła
funkcję magazynową i biurową, jako skład mebli, punkt skupu jaj miejscowej
Gminnej Spółdzielni Samopomoc Chłopska. Od początku lat 90-tych nieużywana i
opuszczona.
Opis:
Sytuacja – Synagoga
położona jest bezpośrednio przy głównej drodze prowadzącej z Radymna do Lubaczowa,
tuż przed jej wlotem do rynku, na terenie płaskim. Sąsiadujące działki są
niezabudowane i częściowo nieużytkowane.
Materiał – Zbudowana
z cegły maszynowej spajanej zaprawą wapienną. Stropy drewniane tynkowane
– trzcina na podsufitce. Więźba płatwiowo-kleszczowa, nad salą modlitw
dodatkowa wieszarowa konstrukcja wzmacniająca strop. Dach czterospadowy
kryty blachą. Posadzki betonowe w sieni i przyległych pomieszczeniach, w
sali modlitw podłoga biała (być może ślepa pod nieistniejącą posadzkę). Schody
drewniane drabiniaste jednobiegowe z poręczą mocowaną do słupków przybitych do
deski policzkowej. Okna prostokątne zamknięte pełnym łukiem, pojedyncze
i zdwojone ze ślusarką o podziale wielopolowym na prostokąty i promienistym w
nadślemieniu. Drzwi drewniane dwuskrzydłowe płycinowe pełne i
przeszklone, klepkowe i metalowe (współczesne).
Rzut – Synagoga
założona na planie prostokąta z sienią w osi podłużnej i symetrycznie
rozmieszczonymi izbami po jej bokach. Sień prowadzi do dużej sali modlitw
zajmującej całą szerokość budynku w jego wschodniej części. Nad traktem sieni
jednoprzestrzenne pomieszczenie dostępne schodami przy wejściu.
Bryła – Zwarta,
wolnostojąca, dwukondygnacyjna, niepodpiwniczona, nakryta dachem czterospadowym
o małym nachyleniu połaci i okapem wysuniętym przed elewacje.
Elewacje – Frontowa-zachodnia
trzyosiowa, dwukondygnacyjna, symetryczna, na cokole, z wejściem w osi
środkowej flankowanym dwiema wydatnymi lizenami. Podobne lizeny obramowują
narożniki. Boczne cele przeprute zdwojonymi oknami zamkniętymi półkoliście z
prostokątnym filarkiem na parterze i na piętrze. Okna posiadają półkoliste
nadokienniki, a drzwi lekko profilowaną opaskę – portal, nad którym w cofniętej
ścianie okulus z prostą opaską. Ścianę zamyka fryz arkadkowy o schodkowo
ukształtowanej dolnej krawędzi (między lizenami), nad nim profilowany gzyms
wieńczący. Boczna-północna, pięcioosiowa, dwukondygnacyjna,
niesymetryczna na cokole. Trzy lewe osie tworzą wysokie, półkoliście zamknięte
okna z nadokiennikami. Prawa skrajna oś wyznaczona przez prostokątny otwór
drzwiowy w parterze i półkoliste okno na piętrze. Sąsiednia oś ze zdwojonymi
oknami na obydwu kondygnacjach. Osie dodatkowo wyznaczają wydatne lizeny.
Powtórzony jest też motyw fryzu arkadkowego i gzymsu koronującego. Szczytowa-wschodnia,
jednokondygnacyjna, trzyosiowa, symetryczna z rytmem lizen i zdwojonych okien,
z których środkowe o niewielkich rozmiarach umieszczone są pod samym fryzem
arkadowym. Boczna-południowa, pięcioosiowa, dwukondygnacyjna, asymetryczna.
Trzy wschodnie osie z dużymi oknami (jak w elewacji północnej). Oś skrajna lewa
(obecnie ślepa) ze śladami zamurowania otworów okiennych na obydwu
kondygnacjach. Obok okna zdwojone na parterze i I piętrze. Między 6 lizenami
fryz arkadkowy i wyżej gzyms koronujący.
Wnętrze – Ponad
połowę powierzchni zajmuje sala modlitw usytuowana we wschodniej części
obiektu i pogrążona w stosunku do poziomu posadzki sieni i przyległych
pomieszczeń. Górna partia jej ściany zachodniej przepruta sześcioma arkadowymi
otworami w profilowanych opaskach komunikującymi z pomieszczeniem dla kobiet. W
dolnej części tej ściany po obu stronach wejścia symetrycznie rozmieszczone po
dwie płytkie nisze zamknięte łukiem. Sala modlitw doświetlona 9 oknami, z
których zdwojone w ścianie wschodniej znajdują się we wnękach zamkniętych
łukiem odcinkowym zdobionym profilowaną listwą. Ściany pod oknami zdobione
prostokątnymi leżącymi płycinami utworzonymi przez profilowane listwy o
narożnikach wciętych do środka. Na płaskim suficie przechodzącym ze ścian
półokrągłą fasetą symetrycznie rozmieszczone rozety obramujące haki do
zawieszania lamp. Dolne partie ścian obiega niska boazeria z pionowo
ustawionych desek.
Wyposażenie – Jedynym
zachowanym elementem jest prostokątna tablica z czarnego marmuru osadzona w
ścianie południowej pod środkowym oknem, w profilowanej ramie z uszakami,
zawierająca ryty tekst w języku jidisz [powinno być: w języku hebrajskim
– dop. autora strony] oraz centralnie u góry gwiazdę Dawida podtrzymywaną
przez dwa gryfy.
Kubatura: ok.
1778 m3
Powierzchnia
użytkowa: ok.
276 m2
Przeznaczenie
pierwotne: dom
modlitw
Uzytkowanie
obecne: nieużytkowana
Prace
budowlane i konserwatorskie:
W latach 60-tych XX w. w związku z podjęciem
użytkowania wykonano nową posadzkę betonową w sieni i przyległych
pomieszczeniach, wstawiono nowe drzwi, wykonano nadtynkową instalację
elektryczną. W roku 1999 władze Gminy dokonały prowizorycznego zabezpieczenia
pokrycia dachu w miejsce zerwanych arkuszy blachy.
Stan
zachowania:
Zły.
Mimo, iż konstrukcja ścian nie wykazuje istotnych spękań zagrożona jest więźba
dachowa i strop nad salą modlitw na skutek znacznego zawilgocenia spowodowanego
nieszczelnym pokryciem dachu. Duże ubytki tynku na elewacjach, zmurszała cegła.
Tynki wewnętrzne zawilgocone i odparzone. Zerwana podłoga w sali modlitw.
Zerwana podłoga w pomieszczeniu dla kobiet. Ubytki w oszkleniu okien.
Niesprawna instalacja elektryczna.
Najpilniejsze
postulaty konserwatorskie:
Wpisać do
rejestru zabytków. Podjąć kapitalny remont.
Opracował:
Tekst, plany
i rysunki – K. Szuwarowski, listopad 2000
Zdjęcia – K.
Szuwarowski, sierpień 2000
